हाइकु काव्य विश्वकोश में लक्ष्मीकांत मुकुल

लक्ष्मीकांत मुकुल की 6 हिंदी कविताओं का श्री निमेष निखिल द्वारा नेपाली भाषा में किया गया काव्यानुवाद

कवि लक्ष्मीकान्त मुकुलको परिचय

कवि लक्ष्मीकांत मुकुलको जन्म ०८ जनवरी १९७३ मा भारतको बिहारस्थित बक्सरमा भएको हो । स्नातक तहसम्मको शिक्षा हासिल गरेका उनी स्वतन्त्र लेखन तथा सामाजिक कार्यहरूमा सक्रिय छन् । किसान कवि / मौन प्रतिरोध का कवि जस्ता उपनामले चिनिने उनका कविता एवं आलेखहरू विभिन्न पत्रपत्रिका मा प्रकाशित छन् । पुष्पाञ्जलि प्रकाशन, दिल्लीबाट उनको कविता सङ्कलन ‘लाल चोंच वाले पंछी’ प्रकाशित छ । प्रायः ग्रामीण जनजीवनको चित्रण तथा ग्राम्यबिम्बहरूको सुन्दर प्रयोग गरेर कविता लेख्ने कविका रूपमा मुकुलले आफ्नो पहिचान बनाएका छन् । भाषान्तर कविताको यस अङ्कमा कवि लक्ष्मीकांत मुकुलका आधा दर्जन कविताहरूको अनुवाद प्रस्तुत गरिएको छ ।

 _ निमेष निखिल,   हेतौड़ा, नेपाल।

१. बोधा सिंहको पिपल

(बोधा वाला पीपल)

लक्ष्मीकान्त मुकुल

जति बेला गाउँमा बन्दुक बारुदको जोहोमा

व्यस्त थिए मानिसहरू

एक वृद्ध बोधा सिंहले त्यति बेला रोपेका थिए

पिपलको रुख

जसलाई तिमी आज भन्छौ- बोधा सिंहको पिपल

 

घना छहारी भएको त्यो पिपल

उभिएको छ गाउँको सिमानामा

दूर देशबाट आएका  पक्षीहरूको विश्रामस्थल

असङ्ख्य कीटपतङ्गको घर

त्यसैको मुनि सुस्ताउन आउँछन् खैनी माड्दै गरेका श्रमिक

नजिकै बजारबाट फर्केका मान्छे

लुकामारी खेलिरहेका केटाकेटी

 

भन्छन् मानिसहरू- जेठको तातो घाममा

उनी आउँथे काँधमा बाल्टिन बोकेर पिपलमा पानी हाल्न जसरी मान्छे पितृलाई दिन्छन् अँजुलीले जल

आमा चराहरू जसरी चुच्चाले खुवाउँछन् चारो

जसरी भोकमरीका दिनमा पिताले दिन्छन्

आफ्नो भागको गाँस छोराछोरीलाई

 

विवाहित नारीहरू एकाबिहानै आउँछन् भाकलहरू लिएर

धागो बाँध्न पिपलको रुखमा

माइती छोडेर घर हिँडेका छोरीहरू आँखाभरि हेर्छन् त्यसलाई

फेरि कहिले देख्न पाइएला भन्ने आशाका साथ

कमाउन परदेश हिँडेका तन्नेरीहरू वाचा गर्छन् फर्की आउने फेरि त्यसैको छायामा

 

आफ्नै ठाउँमा अडिग उभिएको त्यो पिपल

हावामा लहराएका पात र आफ्ना हाँगाहरूका साथ

हेरिरहेको छ संसारलाई-

बाढीले बौलाएको नदीले

कति पटक नोक्सान गरेको छ बालीहरूलाई

बारम्बार आउने जल प्रलयका कारण डराएर

कसरी गाउँ नै छोडेर हिँड्यो रोशन कोइरी

सम्झना छ उसलाई- अकालका ती दिनमा

कसरी असोज मासमा मर्माहत हुँदै

नफलिकन सुकेका आफैले रोपेका धानका बोट घाँस जसरी काटिरहेका थिए किसान

सम्झन्छ- भवनको अभावमा श्री भगवान् मास्टर त्यसैको छहारीमा कसरी चलाउँथे पाठशाला

गर्मीसित जुधिरहेका, चिसोमा कापिरहेका, पानीमा भिजिरहेका बालकहरूको पीडा सम्झना छ उसलाई

 

सम्झना छ उसलाई- सर्वस्व लुटिएकी वृद्धा व्याकुल भएर रोइकराई गर्दै आउँथिन् उसैका छेउ

कापिरहेको मनले सम्झन्छ त्यो शिशुहन्ता आमालाई

जो आफूलाई नचाहिएको नवजातलाई बन्द गरेर घडामा

यही बाटो भएर गएकी थिई मिल्काउन घाटमा

 

यो नश्वर संसारमा अब

सशरीर भेटिने छैनन् ती वृद्ध, जसको नाम थियो बोधा सिंह- पञ्चतत्त्वमा विलीन भएर पनि जीवित छन् उनी

पिपलको रुखमा सास फेरिरहेका

दिनानुदिन स्वार्थी भयभीत असहाय हुँदै गइरहेको यो संसारमा

मनुष्यताको प्रतीक बनेर ।

••

 

२. बाइसौँ शताब्दीमा

(बाइसवीं सदी में)

लक्ष्मीकांत मुकुल

अनि ध्वाँसो पोतिए नसरी सहर

टाँगिने छन् गाउँका क्षितिजमा

तिमी छुट्याउन सक्ने छैनौ भिन्नता

छक्क पर्ने छन् केटाकेटीहरू

एउटा ट्याब्लेटमा निल्दै भोजनका सारा तत्त्व

कुनै दिन माटोका घरमा बल्थे साझा चुलाहरू

कैयौँ पिढीका मानिसहरू सगैँ बस्थे झुप्राहरूमा

नातागोताका मधुर सम्बन्धहरूको हुन्थ्यो तानाबाना

कुनै एक सदस्य बिरामी हुँदा सुस्ताउँथे घरका सारा खुसी

 

बाइसौँ शताब्दीमा जब दिनानुदिन नयाँ प्रविधिहरूबाट

संसार भइरहेको हुने छ सञ्चालन

भङ्ग भइसकेका हुने छन् परिवार, विवाह, सम्बन्धहरूका पुराना भइसकेका मानक

मान्छेभन्दा बढी रोबोटको हुने छ माग

पेपरलेस, क्यासलेसभन्दा पनि अगाडि बढ्दै समातेर सूक्ष्म प्रविधिहरूको पुच्छर

सभ्यताको उचाइ छोइरहेका हुने छन् मानिसहरू

तब आश्चर्यचकित हुने छौ तिमी यो थाहा पाएर-

यसै गाउँको छेउहुँदै बग्थ्यो एउटा स्वच्छ नदी

जसको किनारमा तरकारी रोप्दै एउटा किसान कवि

आलीमा बसेर लेख्यो आक्रोशले भरिएका कविताहरू

 

यो त्यस्तो समय हुने छ जब पानी मिसाइएको दुध जसरी मिसिने छन् मानिसहरु एकअर्कासँग

मानिसहरूले बिर्सेका हुने छन् अँगालो, स्पर्श, चुम्बन, चञ्चलता

जीवनमा क्षीण भएका हुने छन् नवरस, चार भाव र पञ्चतत्त्वको महत्त्व, ज्ञान-कर्म-इन्द्रियको प्रयोग

ती छक्क पर्ने छन् यो थाहा पाएर-

कुनै दिन तन्मयतापूर्वक लेखिने गर्थे प्रेम पत्र

नर्कटको मसी चुर्लुम्म डुब्थ्यो आँसुका थोपामा, विरह-वेदना-पीडा जस्ता शब्दहरू बुझ्ने छैनन् ती

 

यस्तो समय हुने छ त्यो- एउटा बच्चा सोध्ने छ उसकी आमालाई म जन्मेका बेला कोसँग थियौ तिमी

एउटा अधबैँसे फुर्दमा सम्झन खोज्ने छ- उसँगै सुतेकी आइमाईका छोराछोरी कति ठुला भए होलान्

सिमीको लहरा जसरी फैलिएका आनुवंशिक नाताहरू समयको रापमा जलिसकेका हुने छन्

हजुरबा, हजुरआमा, फुपूहरूसँगको सम्बन्ध

पछौटेपनको सङ्केत मानिन्छ होला

नयाँ सम्बन्धको डोरीमा बाँधिदै गरेको हुने छ संसार

 

त्यो समय हुने छ जब

मानिसले मङ्गल र चन्द्रमामा बसाइसकेका हुने छन् बस्तीहरू एलियनहरूसित सुमधुर सम्बन्ध भइसकेको हुने छ

वैज्ञानिकहरूले पत्ता लगाइसकेका हुने छन् कालक्रमलाई नियन्त्रण गर्ने तरिका, मेडिकल साइन्सले खोजिसकेको हुने छ

जीवात्माहरूको प्रत्यारोपणको सिद्धान्त, मनव शरीरमा लेजर लाइटले चिप्स हालेर अमरत्व प्रदान गर्ने गुण

तबसम्म सगरमाथाको टुप्पामा खुलिसकेका हुने छन् रेस्टुँराहरू, अन्तरिक्ष सटलमा भइरहेको हुने छ यौनक्रीडाहरूको रोमाञ्चक रियालिटी सो, हत्केलामा हाइड्रोजन बम बोकेर खेलिरहेका हुने छन् शक्तिशाली मानिसहरू

 

बाइसौँ शताब्दीमा हराउने छन् नदीहरू बालुवाको गर्तभित्र

छओटै ऋतु र बाह्रै महिना कहिल्यै देखिने छैनन् इन्द्रधनुषी पदचिह्न

सङ्घर्ष, मतदान, अधिकार, समानताका अर्थहरू बिर्सिसकेका हुने छन् मानिसले

प्रविधि-सम्राट्हरूका हातमा आउने छन् राज्यसत्ता

विकसित हुने छन् क्रूरता, प्रताडना र दण्डविधानका नयाँ नयाँ तरिका

 

यी सबैका विपरीत एउटा ठुलो जनमानस

बाँचिरहेको हुने छ टुकी बाल्ने युगमा

भोक, गरिबी, बेघरबार, बेरोजगारीले पीडित

जहाँ गोठालाहरू भैँसी चराउँदै खेलिरहेका हुने छन् डन्डीबियो, एउटा बालक अम्खराले पानी हालिरहेको हुने छ फूलमा

एउटी आमा आफ्नी छोरीलाई सिकाइरहेकी हुने छिन् रोटी बेल्न ।

••

३. बिहारी

लक्ष्मीकांत मुकुल

दुखका पहाड शिरमाथि बोकेर

हिँडिरहन्छन् यी बिहारी

सुरत, पन्जाब, दिल्ली जताततै

हाड घोटेर मेहनत गरिरहँदा पनि

तिनको मनको कुनामा बसेको हुन्छ गाउँ

जहान केटाकेटीको उन्मुक्त हाँसो

महानगरको रप्तरङ्गी भिडमा

चर्को घाममा भारी बोक्दै गर्दा पनि

आउँछ उनीहरूको पसिनाबाट गाउँको सुवास

कमाउन परदेश गएका यी युवकहरूको

जरा फैलिन पाउँदैन त्यहाँको धरतीमा

बबुलको रुखमा झुन्डिएका लहरा जसरी

गुजार्छन् आफ्नो जीवन

मूल निवासीका वक्रोक्तिले क्रुद्ध भएर

खट्दै कम ज्यालामा

फर्कन चाहन्छन् आफ्नै गाउँ

त्यसै बेला सम्झन्छन्- मुलसधारे पानीले भत्कँदै गरेको घर

बाको ओइलाएको अनुहार, पत्नीको सुनसान मझेरी

टालेका लुगाले आङ ढाकिरहेका छोराछोरी

नोकरीका लागि सहरी बनेका,

व्यापारका उद्देश्यले गाउँ छाडेका मान्छे जस्ता हैनन् यी युवक

जो पुर्ख्यौली गाउँलाई ठान्छन् आफ्नो जैविक उपनिवेश

 

बिहारबाट कमाउन बाहिर गएका

युवकका हृदयमा मगमगाउँछ माटोको सुवास

तिनको पसिना चुहुँदा

खित्खिताउँछ गाउँको गुलाबी अनुहार ।

••

 

४. पञ्चायत चुनावमा गाउँ

(पंचायत चुनाव में गाँव)

लक्ष्मीकांत मुकुल

नदीमा जाल हान्छ माझी

उफ्रिन थाल्छन् माछाहरू

पञ्चायत चुनावको घोषणा हुनासाथ

चिरनिद्राबाट बिउँझन्छन् नरमेध गर्ने

भोटका व्यापारी

क्रमशः फस्दै जान्छन् मान्छेहरू तिनको पासोमा

राजनीतिको दाउपेच जान्ने

सिपालु खेलाडीका चङ्गा देखिन्छन् टाढाबाटै

पुलकित छन् मुहार घर घरमा सुरुङ बनाउनेहरूका

छुत अछुतको अन्त्य अहिलेसम्म गर्न नसके पनि संविधानले

भत्कँदै छन् पर्खालहरू बिस्तारै

मासु भरिएका थाल र रक्सीका बोतलमा

दौडिरहन्छन् काँचा मासुहरू मादकता पोख्दै

पञ्चायतभित्र र बाहिर

 

चुनावअगाडि नै बाँढिन्छन् योद्धाहरूद्वारा

मौखिक रूपमा योजनाहरू

धर्म, जाति, सम्बन्धका माकुरे जालमा

लामखुट्टेको बजार जसरी किनिन्छन् भोट

बिक्रीका लागि अतुर देखिन्छ गाउँको अनुहार

क्रेता-विक्रेताको प्रेममा रङ्गिन्छ चुनावी बजार

 

जसले बेच्दैनन् आफ्नो भोट व्यापारीलाई

नरमेधकहरूको गिद्धेदृष्टि रहिरहन्छ उनीहरूमाथि

तिनका खेतहरूले भेट्दैनन् पानी

निकालिन्छन् तिनका छोराछोरी स्कुलबाट

थुनिन्छन् तिनको घरबाट बाहिरनिस्कने बाटाहरू

तिनका घरका आइमाईहरू निरन्तर रहन्छन् असुरक्षित ।

••

५. को हो त्यो

(कौन है वह )

लक्ष्मीकान्त मुकुल

 

कसले खनिरहेछ हाम्रो घर करेसाको कुनो

जहाँ राखेका छौँ हामीले स्थानीय कोदोको बिउ जतनसँग

कसले चुपचाप उडाएर लैजाँदै छ

पातमा पस्केको हाम्रो घरेलु व्यञ्जन

 

यो नयाँ शताब्दीको नौलो ठग हुनुपर्छ ऊ

जो दिनदिनै नयाँ मोबाइल कम्पनीका उत्पादनहरूले

निमोठिरहेछ हाम्रा नानीहरूको कोमलता

 

ऊ त्यही धूर्त त हैन जो हाम्रो माटोमा जन्मेका

दुधालु पशुहरूलाई पुर्‍याएरहेछ बधशाला

र बदलामा फिर्ता गरिरहेछ फ्रिजियन जर्सी नस्लका गाईहरू

 

त्यो पक्कै गाँठो बाँधेर राखेको धन चोर्ने चोर हो यो समयको

जो आँप, जामुन, काभ्रो, वर र पिपल काट्दै

लिप्टस, क्याक्टस र पपुलरको जङ्गल लगाउने सल्लाह दिँदै छ

 

को हो त्यो ?

जो खोस्रिरहेछ हाम्रै पैतालामुनिको माटो

जसले युगौँदेखि हाम्रो बोझ थाम्दै आएको छ !

••

६. नयाँ साल

(नया साल )

लक्ष्मीकान्त मुकुल

 

रुखहरूमा पलाउँछन् नयाँ आँकुरा

खलाहरूबाट आउँछ नयाँ अन्नको सुगन्ध

कल्पनामा तिमी आउँछ्यौ

लिचीको मधुर आभास लिएर

मुसुरोका निला फूल जस्तो साडी लहराउँदै

मानौँ पहिलोचोटि आएको हो जीवनमा

नयाँ सालको बिहान !

 {साभार _ sahityapost.com }

लक्ष्मीकांत मुकुल की दस हिंदी कविताओं का अंग्रेजी में अनुवाद

Ten  Hindi poems in English: Lakshmi Kant mukul

         For the  moment

       -----------------------------------

To them there was

no hut or home 

of hemps  or birbres 

not Nestles

of grassour Moonj

they were no birds

Nor trees or plants

But labourors

 returning home with ploughs

At bomb blasts they fall 

on the banks of ponds 

all flat like did Dead leaves 

so as the Fall the brittle that chaings

Oh ! for the moment 

had the grants hidden in the sugarcanes

Stopped their guns 

they might have turn out 

strong winds, breetings rains

or leaves or glassless

had there  appeared  a blanket of frosts.

                 On waiting

                ---------------------

Whenever a tired worker

Comes  neaver with heavy loads

No one knows 

why does tremble and murmur

 the bamboo - bridge 

of my village.

{Translated  to English by  Subedar Singh 'Avanij' in 1995.)

*********"""******

            1.

              In the days of annihilation

It was a letter-box

Made of iron-sheets

Where just after passing day

I used to go to post

The letters to the names of yours

From the patch of storms

I cleaved and brought a fragment of paper

Begged and brought the flashing pencils

From the Sun-shin

And sitting on the dreary sandy plain

In the days of annihilation

Indulging in writing something

I used to compose charming poems

Those people might haven' t 

Burnt down even you

In an evening of that turbulence !

Like my letters

                ............................

                                2.

                  Self-statement

You will see

In a dusky evening

I shall set out for the city,

Not known to anybody

From the gate of a running train

I shall take a jump

And forget my native village

The room, peering through the window

The people won' t be able to find out

Anywhere my halt

Nor will I meet in 

The concealment of the mountains

Nor will in the dense lanes of the village,

Swinging in the crib of a river

However much you pierce the Sky,

Full of flying kites

My children, holding the tails of squirrels

Will rummage me forest after forest, 

sand bank after sand bank

At the bottom of

The spanful of broad drain

Even in the interfluv, covered with acacia

They will rummage

While the Moon will be shaping round

Flaring every corner of the horizon

Ripening the small flowers of mangoes

The weary feet, returning from cemetery

Will rummage me

I shall put on grandfather's jacket

Look up  the rusted adze from somewhere

From the fairytales I shall beg and bring

Windy speed horse

And proceed towards the unseen city

While the morning fog will be

Getting scattered

           ..........................

                             3.

                 It dosen' t pass off

Here the sunfowers had fallen off

Whence these ways take turn

Their lengthy enclosure is viewed

The whizzing-sound of flies echoes in ears

The iron-grips dance in legs

Arranged mind of centuries

Split with a crack

The attrition of components throw away 

In its current thousands of centuries,

The vow, taking shape

The incomprehensible map of dusty obsolescence

Passing through these flower-beds

I came to know

Even during this fearful time

Eras of the flowing history doesn' t pass off

Nor do the rivers of notions

The blue sky of dreams nowhere pass off

              ......................................

           Translated into English by-

                     Kumar nayan

********************

You look in every color

1. 

Like white flowers of mudar

You have stepped into my life filled with the filth, 

I keep lingering the aroma arising out of your 

Velvetty skin like a flying butterfly or a bee,

I keep sniffing the tenderness of the feelings emerging out of your soft touch, 

the cross-section of the pooh in your humid eyes, 

Your chiming voice casts a big spell on my mind, 

whenever there flows a slow breeze in morning during April,

there descends the cascadic moonlight from the sky above, 

I temper tantrum to keep our closeness intact 

even for a while or a fraction of it.

2.

I am the divine panacea herb

grown at the top of Babhani Hills

baking under the scorching heat of May

I am still alive with a hope

that you will come with the garlands of precipitating clouds

and a single touch of yours will 

make the scorched hairs of my body turn green. 

3.

The sky within my mind has turned to be blue 

like ash of a chimney

and only then you step in

like bloomed blue nasturtium flowers

and after beholding you 

the glaciers of my dream 

frozen under the harsh worldly conditions 

start to melt. 

4.

I had seen you first time 

clad in yellow presaged saree

like the trunks of the trees are blossomed with the flowers during spring season, 

like the fields are full with yellow mustard flowers, 

like the gardens filled with yellow lily flowers, 

as if the branches of oleander were springing slowly slowly, 

after seeing you, your yellowness started to find its place within me

through the doors of my eyes and touched my soul inwardly. 

At  this juncture of time, I'm standing like a subliminal tree at the bank of a river

you have engrossed me completely, 

Your body parts are trembling like the leaves of a plant with the blowing of a wind, 

You have touched me piously in and out.

5.

When you apply the Kajal, obtained through 

the mild flame of a lamp, onto your eyebrows

your face gets to shine against this contrast of blackness, 

within which I try to explore the sweet dreams

although there exists grim darkness of apprehensiveness

yet I end up finding some portion of light in it, 

however in very little amount

and with it, I move towards each & every battle of life 

without any disruption.

6.

It seems that the rising Sun of dusk

the blooming petals of a rose

have come to standstill position before the ruddiness of your blossomed lips, 

even the colours of Gulal can't be compared with it, 

the market is overflowed with the dazzling duplicate products, 

and that's why I have kept this unique naturality secured for me. 

7.

You have mingled with me 

like the colour-pairs of a rainbow,

when you softly touch my paining wounds 

with the boarders of your Saree's fringe, 

I seem to be lost in the world of utopia. 

   {Translated into English by _ Rajesh Ojha } 

Father is vast

Father is immovable like a mountain

It has a slope

And we are  Confident to climb it

The vast place is visible from its top

From the vastness I gain exceptional knowledge

It ,not we alone in the earth

There are people more industrious 

& brave then us

Father  is like in huge tree

 Whith many branches , flowers, leaves

 It has provided us shave in sun 

And encouraged us to be noted in our soil

Father is Deep like sea

 The passenger in the boat

 Understand its secret 

Similarly we used to be  on his shoulders

Father is like a deep well 

He fills my childhood  whith 

sweet water of love

 From his voice we had a drum beak 

 That reach the ground 

announcing that it's dusk

Father is vast like the sky

I visit him 

Like the horizon touching

The earth's tip.

 

{ This  Hindi poem translated into English by Dr. Santosh Alex of Kerala.}

In The Twentytwoeth Century

      ●●●●●●●◆●●●●●●●●

When smoke filled cities 

Overcast the horizon of the village

You won't be able to differentiate 

Their kinds

Children will be astonished to know

Stirring all the elements of food

In one tablet

That there burnt many joint cookers in

Mud built houses

People of many generations lived together

In helmets

There were weaving threads of sweet

Attachments of relationships

If someone was sick with sun stroke

All the joys were seized

In Twentytwoeth Century when the world

Will be remaining controlled by new

Technique daily

Families will have been abolished

Measurements of marrige,relatioships

Will have been old

There will be more demand of robot

Than men

Catching hold of the tail of Naino Technique going ahead of paperless

Cashless systems

People will be touching the heights

Of civilization

Then you will be filled with wonder knowing that a river with fresh water 

Current flew by the side of this village

And beside that growing vegetables  sitting on the narrowed way a farmer poet 

Used to write poems full of anger

                       ------Lakshami Kant Mukul

          %%%%%%$%%%%%%

translated into English by Jagdish Nalin from Ara.

In The First Drops Of Monsoon

         ●●●●●◆●●●●●

In The First Drops Of Monsoon

The village is getting wet

The ploughed and half ploughed fields

Are getting wet

The river flowing near by is getting wet

The pipal tree standing by the canal side

Is getting wet

Shaking with the blows of the wind 

The leaves of 'behaya' and 'hanis' 

Are getting wet

The grazing she goats are getting wet

My house surrounded with ruins 

Is getting wet

Standing in the corridor along with the

 Wind you are getting wet with rain-drops

Coming diagonally

I am coming back to you from the fields

Being drenched

With that very longing to meet

As the trickling drops from the sky

Are restless to touch the rising sweet 

Smell of the earth from the dry soil

              ..----Lakshmikant Mukul

~~~~~~~~~~~~

The Colour Of War

        ●●●●●●

There are included

Bloodstained rivers

In the colour of war

Gales getting the population slept

In the lap of death

Blowing the dusty sand

Black colour of war

Might still be prevailing

In the heart of Hiroshima

In the sound sleep of night

Might have been dissolved

In darkness

Bags,books,pencils of school going children with their bodies

Might have flown in soil,dust

Having been melted

Greenness,colour of smiling

Faces of people

Illumination filled with

Loud-tinkling laughter

Are not included in the colour of war

Mental glimpses overcast in talks

Are not found in the colours of war

The colour of war is filled in

Dust and blows 

Spreading with the blast of

Man-made chemical gunpowder

all around towards the desert

Where there is no trace of

Any oasis to be secured to distant places

                                    ---Lakshmikant Mukul

  

          %%%%%%$%%%%%%

Translated into English by---

Jagdish Nalin

नई दिल्ली से प्रकाशित साहित्यिक पत्रिका "परिंदे" के जुलाई 2021 अंक में प्रकाशित लक्ष्मीकांत मुकुल की कविताएं

"परिकथा" साहित्यिक पत्रिका के जुलाई ,2021 में प्रकाशित लक्ष्मीकांत मुकुल की कविताएं

"शीतल वाणी" पत्रिका में प्रकाशित लक्ष्मीकांत मुकुल की कविताएं